Isaiah Berlin (1909–1997) yirminci yüzyılın önemli siyaset felsefecileri
arasında yer alır. 1958 yılında yayınladıǧı ‘Two Concepts of Liberty’
kitabıyla tanınır. Özgürlük kavramını ‘Olumlu özgürlük’ ve ‘Olumsuz özgürlük’ olarak
ikiye ayırmasıyla meşhurdur.
‘Açık Toplum ve Düşmanları’ kitabıyla tanıdıǧımız Karl Popper
gibi, Isaiah Berlin de Marksizme karşıtlıǧı ile bilinir. Isaiah Berlin, aynı
zamanda 1963 yılında yayınlanan ‘Kirpi ve Tilki’ çalışmasıyla
dikkat çeker. ‘Kirpi ve Tilki’, ünlü
Rus yazar ve düşünür Tolstoy hakkındadır. Kitap, Hollanda felsefe
tarihinde ilk defa Thomas Heij tarafından Hollandacaya tercüme edildi.
Haziran ayında ISVW yayınları arasında piyasaya
çıkan kitap, günlük gazeteler Trouw, de Volkskrant başta olmak üzere farklı gazete
ve aylık dergilerin felsefe sayfalarında tanıtıldı.
Bu kadar ilgi gösterilen bir eser, neden bu kadar geç Hollandacaya tercüme edildi?
İnsanı doǧrusu düşündürüyor. Eǧer bu bir Hollanda kibirliliği deǧilse, başka
sebebi nedir acaba?
İsaiah Berlin’den aktaracaklarımıza geçmeden
önce, kısaca kitabın yazarını tanıyalım.
İsaiah Berlin, geçen yüzyılın önde gelen siyaset felsefecisidir. Marksizme
karşıtlıǧı ile bilinir. Determinist* deǧildir. Muhafazakar ve liberal olan ünlü
düşünür İsaiah Berlin, ahlaki
deǧerler başta olmak üzere, insanın
sorumluluǧu ve hürriyetinisavunmuştur. Liberal düşünüre göre, evrensel ve tek bir uygarlık yoktur.
Hatta böyle bir söylem, insanlıǧı felakete götürür. Her milletin, kendi tarih tecrübesine göre, bir yaşam biçimi vardır.
Sayısız çeşitlilikte var olan yaşam biçimleri ya da normları/deǧerleri arasında
bazılarının daha iyi veya kötü olduǧu asla söylenemez. Bunların her biri kendi
içinde anlamlı ve deǧerlidir.
İsaiah Berlin’nin, Tolstoy’u anlatan ‘Kirpi
ve Tilki’ kitabında, Yunanlı şair Archiloschus’u meşhur eden şu
aktarma göze çarpar: “Tilki her şeyi bilir, ama kirpi çok büyük olan ve tek
bir şey bilir”.
Berlin’e göre, tilkiler gerçekliǧi
çokluk içinde görüp, kucaklarken, kirpiler bir’e yani ‘birleşik
bütünlüǧe’ inanırlar. Buradan hareketle, liberal düşünür Berlin, düşünce
insanlarını ve yazarları da ‘Tilkiler’
ve ‘Kirpiler’ olarak
sınıflandırmanın mümkün olacaǧını ileri sürer.
Berlin’in bu tanımlamasına göre, tilki
grubunda görülebilecek düşünürler şunlardır: Aristo, Puşkin, Joyce,
Montaigne, Heredot, Erasmus, Goethe, Balzac.
Kirpi grubuna dahil edilecek düşünürler ise Nietzsche, Hegel, Dostoyevski,
Paskal, Dante, Platon gibi isimlerdir.
Yazar, burada kullandıǧı Tilki ve Kirpi metaforu ile ‘gerçekliǧin’ iki şekilde yorumlandıǧını anlatmaktadır. Çeşitlilik yolunu seçenler bir tarafta, tek bir sebeple olayları açıklamayı seçenler bir başka tarafta. Tilkilerin gözü çeşitlilikte olup, dikkatlerini farklı hedeflere odaklarlar. Kirpiler ise büyük resme odaklanırlar, yani tek merkezli bir vizyonla ‘gerçeǧi’ elde etmeye çalışırlar. Yazara göre, çeşitlilik yolunda olanlar yaşamları yönetirler, sahnede oynarlar, yer yer kendileriyle çelişirler, daǧınıktırlar.
İsaiah Berlin, ortaya konulan bu ayırımı, Tolstoy’un özellikle ‘Savaş ve Barış’ eserine dikkat çekerek anlatıyor. Çünkü Tolstoy, Napolyon ile Rusya arasında yapılan savaşın ele alındıǧı, ‘Savaş ve Barış’ adlı eserinde, insan tabiatını ve tarih kanunlarını iç içe geçirerek ele alıyor. Zira roman, kurgu, tarih yazılımı ve felsefi yansımaların karışımından meydana geliyor.
Peki, İsaiah Berlin’e göre, hakkında önce makale sonra kitap yazılan ünlü Rus düşünürü Tolstoy kirpi midir, yoksa tilki midir?
Bu sorunun cevabı şöyledir: “Tolstoy
yaratılış itibarıyla tilkidir. Ancak Tolstoy kendini kirpiye çevirmek ister”.
Berlin’e göre, Tolstoy hayatın farklı yönlerini görebilecek bir kabiliyete
sahiptir. Tolstoy tam başarmış olmasa da, büyük bütünü görmeyi denemiştir.
Tolstoy ciddi bir düşünür olup, detaylı bir deterministtir*. Tolstoy’un yetenekleri
ve başarıları inançlarından farklıdır. Yaptıǧı çalışmalar da yorumlarından
farklıdır. Onu yönlendiren idealleridir. Güçlü bir ikna kabiliyetine sahiptir. Kendi
ve diǧerlerinin yaptıklarına sürekli bir yanlış yorumlamayla yaklaşmıştır
Tolstoy.
Bütün bunları Tolstoy’un, ‘Tilkilikten
Kirpiliǧe geçme’ denemeleri olarak görür İsaiah Berlin.
İsaiah Berlin’in ‘Kirpi ve Tilki’ kitabına eleştiriler eksik olmamış. Bunlardan birisi de geçen yüzyılın ünlü filozoflarından bayan Iris Murdoch’tur. Murdoch bir söyleşide ‘romanları romancılara, felsefeyi filozoflara bırakalım’ diyerek, Berlin’in Tolstoy’u bir filozof olarak deǧerlendirmesini eleştirmiştir. Gerçi, bay Berlin ile bayan Murdoch’un tartışmaları meşhurdur. Zira, bir söyleşide Berlin, Murdoch hakkında ‘düşünceleri oturmamış birisidir’ ifadesini kullanmıştır.
Yiminci yüzyılda, her ne kadar kendisini tam bir felsefeci olarak nitelendirmese de, ‘siyaset felsefecisi’ olarak anılan İsaiah Berlin, tüm çalışmalarını totaliter teoriler üzerine ve dünyada işlerin nasıl işlediǧine yoǧunlaştırıyor. Kesin inançlıların, hakikati sadece kendi ellerinde tuttuklarına inananların, hem içinde bulundukları topluma hem de insanlıǧa kötülük verebileceklerini söyleyen Berlin, kendisini bir tilki olarak görüyor. Yani Berlin, herkes için en iyinin bilgisinin kendinde olduǧuna inananlardan deǧil. Onun uygarlık görüşü şu şekildedir: “Bazı değerler ve bazı yaşam biçimleri birbirinden ne daha iyi, ne de daha kötüdür. Olsa olsa, farklı şekillerde her biri yine kendi içinde değerli ve kendi içinde anlamlı yaşam biçimleridir.”
Determinist* : Tam anlamıyla kaderci olmasa bile, kâinatın kuruluşu ile birlikte, tüm geleceğin de hesaplanabilir bir şekilde belirlendiğini öngörür. Türkçede belirlenimcilik, belirlenircilik, gerekircilik gibi adlarla da bilinen ve evrenin veya evrendeki olayların ya da bir bilimsel disiplinin alanına giren tüm nesne ve olguların önceden belirlenmiş olduğunu, onların öyle olmalarını zorunlu kılan birtakım yasa veya güçlerin etkisiyle meydana geldiklerini ileri süren öğretiye verilen addır. Kısacası, her olayın, maddi veya manevi birtakım nedenlerin zorunlu sonucu olduğunu kabul eden felsefi görüştür.
Veyis Güngör
6 Aǧustos 2020